چگونه بعنوان وکیل دادگستری دفاع مؤثري داشته باشيم
دکترعبدالله سمامی عضو هیات مدیره کانون وکلای دادگستری مرکز و استاد دانشگاه
فردي كه وكالت را بعنوان شغل و حرفه خود برمي‌گزيند در وهله نخست لازم است تحت تعليمات ويژه‌اي قرار گيرد و به درستي ارشاد شود. اين تعليمات بايد در بردارنده‌ي دفاع قوي، درست، مؤثر، بجا و به موقع از حقوق موكل باشد. رعايت نكردن فنون خاص دفاع و از دست دادن فرصت آن، در اكثر موارد سبب ورود لطمات جبران ناپذيري به حقوق موكل شده و يقيناً عدم اعتماد به جامعه وكلا را نيز در پي خواهد داشت. اين امر، لزوم آموزش صحيح (خصوصاً به وكلاي جوان و تازه‌كار) را آشكارتر مي‌سازد. لذا بر آن شديم تا در اين چند سطر، گوشه‌هايي از نحوه‌ي دفاع درست و مؤثر در محاكم قضايي را يادآور شويم.
حق دفاع از جمله حقوق ذاتي شخص است كه در شرع مقدس اسلام و در قوانين اساسي و عادي ما بارها بر آن تاكيد شده است. مطابق اصل سي و پنجم از قانون اساسي، طرفين دعوا حق دارند براي دفاع از حقوق خود در محاكم قضايي، وكيل انتخاب نمايند. آنچه فرد را به سمت و سوي انتخاب وكيل سوق مي‌دهد، تصور و انتظارِ دفاع همه جانبه و اشراف به قوانين و مقررات پيرامون موضوع و دانستن روش‌هاي صحيح طرح دعوا از سوي وكيل است. بنابراين وكلا علي‌الخصوص وكلاي باتجربه‌تر در اولين گام، با نگاهي كلي به قضيه، چنانچه جميع شرايط را (از حيث قابليت دفاع، ميزان حق‌الوكاله، موضوع پرونده و…) مساعد و مناسب با اوضاع و احوال و شرايط خويش بيابند، آن را قبول نموده و از پذيرش و ورود به هر نوع پرونده‌اي اجتناب مي‌ورزند.
پس از انتخاب وكيل و سپردن سير اداره‌ي پرونده به وي، وظيفه وكيل آغاز مي‌شود. از اين لحظه است كه بايد مقتدرانه و با علم و آگاهي و دانش حقوقي و اعتماد به نفس كافي وارد موضوع شده و تمام هنر و مهارت خويش را در اين راه به كار بندد.
بعد از قبول پرونده و قبل از هر اقدامي بهتر است نمايي كلي از آن را در ذهن ترسيم كند. وقايع و مستندات پرونده را كنار هم بگذارد. چنانچه پرونده قبلاً در محاكم طرح شده باشد، آن را به دقت مطالعه و مدارك و مستنداتش را جمع آوري نمايد. قوانين، آراء وحدت رويه و نظرات مشورتي مرتبط با موضوع را بيابد. يك وكيل بايد بتواند مناسب‌ترين روش اقامه دعوا از حيث كيفري يا حقوقي بودن و همچنين عنوان شكايت و يا خواسته را با درايت كامل برگزيند. غفلت، ناآگاهي و تعلل در انتخاب روش صحيح طرح دعوا و عنوان و يا عدم رعايت شرايط شكلي آن مي‌تواند منجر به رد دعوا يا دادخواست گردد كه خود، نشان‌دهنده‌ي كم تجربگي و ضعف وكيل است. به علاوه موكلِ محكوم، نيز همواره وكيل خود را فردي نالايق و فاقد استعداد و مهارت و درايت كافي مي‌خواند. براي اجتناب از اين امر است كه بايد كوشيد تا در كمترين زمان ممكن به دانش و تجربه كافي در دفاع دست يافت.
بدين منظور لازم است قطعات اين پازل، به دقت و با زيركي در كنار هم چيده شوند. يكي از مهمترين و اساسي‌ترين قطعات، همانگونه كه پيش از اين نيز اشاره شد، يافتن قوانين و آراء مرتبط با موضوع و انطباق جزء به جزء مواد قانوني و نقاط افتراق و اشتراك آن، با شرايط حاكم بر پرونده و كشف كليد طلاييِ دفاعيات و بهترين راه حل از لابه‌لاي اين اجزاست. وكيل بايد درك درست و قدرت استدلال و استنتاج بالايي از قوانين و اوضاع و احوال حاكم بر قضيه داشته باشد.
موارد فوق مربوط به مراحل آغازين اقامه دعواست، اما آنچه در جلسات دادرسي حائز اهميت است همانهاست كه وكيل بايد با تمرين و ممارست و به صورت حرفه‌اي به آنها دست يابد. بايستي زيرك باشد، بتواند بداهه‌گويي كند، آنچنان استدلال بورزد و محكم سخن براند كه مسير پرونده و اداره جلسه را در دست گيرد. از فن بيان قوي برخوردار باشد و آن را در خود تقويت نمايد، در عين حال بلاغت و شيوايي و رسايي و احترام را در كلام خود محفوظ دارد.
بايد از زبانِ دستِ خود به درستي و به نحو مؤثر استفاده كند، گاهي حركات دست و صورت حتي از زبان نيز تاثيرگذارترند. در نگاه به قاضي، طرف مقابل و يا وكيل وي بايد جانب احترام را نگه دارد و لبخند را بر لبان خود حفظ نمايد. با ظاهري مرتب و آراسته در محاكم حاضر شود. مستمعي دقيق و نكته‌دان و سخن‌سنج باشد. بتواند از لابه‌لاي سخنان طرف مقابل، آنچه را به نفع موكل است استخراج كند. قدرت به چالش كشيدن او را داشته باشد. بايد روانشناسي قوي بوده و دروغ را با مهارت از راست تفكيك نمايد و به راحتي تحت تاثير ظاهرفريبي مخاطب قرار نگيرد. «وکیل مدافع علاوه بر امکان اثرگذاری و قدرت انتقال حس و فکر خود به دادگاه، هیات منصفه، تماشاچیان، جامعه و حتی طرف دعوی، لازم است که از فن بلاغت یا آرایش کلام، برخوردار باشد. فن بلاغتِ مبتنی بر دانش و منطق و استدلال، زیبایی نگارش و بیان، تونالیته صدا، استفاده به موقع از حرکت دست و چهره و انتقال حس صمیمی در دفاع»[1] مواردي هستند كه براي يك دفاع مؤثر و قوي لازمند.
برعكسِ تصور عوام از وكالت، در اين حرفه به هيچ وجه با كسي سر ستيزه و جنگ نيست. هدف و نيت، فقط و فقط بايد اجراي صحيح عدالت و احقاق حقِ فرد باشد. نيازي نيست لباس رزم بر تن كرده و فنون نبرد و تعرض و هجوم به مخاطب را بياموزيم. مي‌توان جلسات دادرسي را با كمال آرامش و ادب و متانت برگزار نمود. مي‌توان بجاي جنگيدن و بكار بردن الفاظ ناشايست و ناروا از الفاظ مؤدبانه و محترمانه كه نشانه‌ي شخصيت وكيل است استفاده كرد، مي‌توان بجاي برخورد ناصحيح و ترش‌رويي و عصبانيت، به دلايل منطقي، مستدل و محكمه‌پسند روي آورد و جلسه رسيدگي را از ميدان جنگ و نبرد، تبديل به محفلي گرم و دوستانه نمود كه طرفين در عين احترام به يكديگر، از حقوق خود نيز مستدلاٌ دفاع مي‌نمايند.
يك وكيل بايد زمان و مكان دفاعيات خود را به درستي بشناسد. بداند «كجا بايد فلان مطلب را گفت و كجا نبايد گفت، كجا بايد فلان مطلب را نوشت و در چه موقعيتي بايد از نوشتن آن خودداري كرد»[2].
اين فنون از پرونده‌اي به پرونده ديگر متفاوت است و بسته به موضوع، در اشكال مختلف بروز و ظهور پيدا مي‌كند و نمي‌توان شيوه و قاعده‌اي كلي براي آن تعريف و ترسيم نمود. آنچه مهم است زيركي و نكته‌سنجي وكيل است كه بداند از هر چيزي در كجا و چطور و به چه روشي استفاده نمايد تا بيشترين و بهترين تاثير را از خود بر جاي گذارد.
رعايت توازن بين تمامي اين موارد كه حتي گاهي با يكديگر به شدت در تعارض و تناقض اند، كار سهل و ساده‌اي نيست، از اينروست كه وكالت را به هنر تشبيه كرده و وكيل را نيز هنرمند خطاب نموده‌اند. در اين راستا، فن دفاع همان چيزيست كه از وكيل فردي هنرمند مي‌سازد. هنرمندي كه گرچه هنرش بصورت بصري و فيزيكي مجال ظهور نمي‌يابد ولي تبلور آن را به خوبي مي‌توان در جلسات رسيدگي محاكم قضايي مشاهده نمود.
[1]. فتحي، احمد؛ زاويه ديد در دفاع، آيين وكالت، آذر 79، شماره 4، ص 29.
[2] . سبحاني، غلامعلي؛ هنر وكالت، كانون وكلا، زمستان 1357، شماره 143 و 144 و 145، ص58.
